در تحلیل اشکال مشارکت شهروندان در انتخابات شش نوع مشارکت قابل شناسایی و بررسی است. مشارکت تکلیفی، مشارکت حزبی، مشارکت جنسیتی، مشارکت قومی، مشارکت اعتراضی و مشارکت آگاهانه. در مشارکت تکلیفی مردم بر اساس مبانی دینی به موضوع انتخابات به مثابه یک وظیفه شرعی می‌نگرند و با اعتماد جمعی به گروه‌های خاص یا شخصیت‌های دینی رأی خود را به صندوق می‌ریزند. مشارکت حزبی بر مبنای سهیم شدن در قدرت و اداره امور بر پایه برنامه‌های حزبی و منافع گروهی است و طرفداران احزاب مردم را به رأی دادن به برنامه‌ها و نامزدهای جریان متبوع خود دعوت می‌کنند. مشارکت قومی و مشارکت جنسیتی براساس تحقق مطالباتی شکل می‌گیرد که برای دست یافتن به حقوق و خواسته‌های گروه‌هایی که نسبت به وضع فعلی خویش نارضایتی دارند از فرصت انتخابات برای طرح مطالبات خود بهره می‌گیرند. مشارکت اعتراضی بر پایه نفی یک رفتار یا تغییر یک روند از پیش تعیین شده شکل می‌گیرد و بالاخره مشارکت آگاهانه بر اساس شناخت دقیق از مسائل جاری و بررسی شرایط با در نظر گرفتن منافع ملی و مصالح عمومی محقق می‌شود. اگر بخواهیم انتخابات در ایران را از منظر رفتارشناسانه مورد ارزیابی قرار دهیم، نمی‌توانیم به طور مطلق بگوییم که رفتار مردم در انتخابات مختلف از کدامیک از مدل‌های فوق پیروی کرده است. اما می‌توان گفت به میزانی که انتخاب مردم از روی آگاهی صورت گرفته، نتایج و ثمرات بهتری برای کشور داشته است. پس اگر به انتخاب آگاهانه باور داریم، راه رسیدن به آن مستلزم لوازم و الزاماتی است که پیش از موعد انتخابات باید نسبت به آن‌ها توجه داشته باشیم. مهمترین عامل در رسیدن به انتخاب آگاهانه، آگاهی بخشی به عموم جامعه است و این آگاهی بخشی از سوی گروه‌های مختلفی انجام می‌پذیرد که هر یک به سهم خویش مسئولیت و وظیفه‌ای بر عهده دارند.

نخستین گروه‌های تأثیرگذار که به نوعی مرجعیت جامعه را بر عهده دارند، روحانیت و علما، نخبگان دانشگاهی، فرهیختگان و صاحبان اندیشه و قلم هستند که با درک لازم از مصالح و منافع ملی و نگاه کلان به مسائل، نسبت به مسأله انتخابات و سرنوشت ملی و آگاه کردن عموم مردم اهتمام بورزند. دومین گروه که قطعاً تأثیر بسزایی در شکل‌گیری رفتار انتخابات بویژه در میان نسل‌های جدید دارند، هنرمندان، ورزشکاران و مشاهیر اجتماعی هستند که از محبوبیت مناسبی نزد افکار عمومی بهره‌مند هستند. همچنین فرهنگیان و معتمدین اصناف و بازار، بزرگان و معتمدان محلات و مساجد که از مقبولیت و احترام ویژه در حوزه نفوذ خود برخوردارند، می‌توانند به عنوان حلقه واسط میان مردم و مجلس ایفای نقش کنند، به این معنا که با مطالعه سوابق و توانمندی‌های نامزدهای هر منطقه و شناخت و شناسایی افراد دارای صلاحیت و توانایی حداکثری، آنان را به مردم معرفی کنند.

احزاب و گروه‌های سیاسی و شخصیت‌های تأثیرگذار هر جریان هم با ارائه تحلیل‌ها و برنامه‌های خود برای اداره امور و پیشرفت کشور و حمایت از نامزدهای جریان خود راه انتخاب مردم را روشن می‌کنند.

در یک فرآیند دوجانبه بین مردم و نخبگان نهادینه شدن این فرهنگ که امکان شناخت و شناسایی آگاهانه همه نامزدها برای مردم بدون شنیدن نظر نخبگان امری دشوار است و بنابراین تصمیم‌گیری بر مبنای نظر و رأی افراد صاحبنظر و اعتماد به گروه‌های پیشگفته ما را به انتخاب آگاهانه نزدیک‌تر می‌کند گامی مهم و ارزشمند در راستای ارتقای کیفیت انتخابات و امکان خطای کمتر در انتخاب نمایندگان به شمار می‌رود. همچنان که در انتخابات ریاست جمهوری سال 92 نقش بی‌بدیل اقطاب سیاسی و گروه‌های سیاسی ریشه‌دار در اقناع و هدایت افکار عمومی به سمت انتخاب آگاهانه را نمی‌توان نادیده گرفت. سخنان اخیر رهبر معظم انقلاب و تأکید ایشان بر مشارکت حداکثری همه گروه‌ها و عموم مردم با هر گرایش و اعتقادی در انتخابات یک راهبرد دور اندیشانه در ادامه استراتژی حق الناس است و جمله‌ای که در باب اعتماد به فهرست‌های انتخاباتی فرمودند: «شناخت کامل یکایک نامزدها، واقعاً دشوار است، اما می‌توان با دقت در سوابق و مواضع کسانی که فهرست‌ها و لیست‌های انتخاباتی را ارائه می‌کنند، درباره لیست‌ها تصمیم گرفت» الگوی امتحان شده مناسبی است که هم ما را به انتخاب آگاهانه نزدیک می‌کند و هم درصد خطای انتخاب را کاهش می‌دهد.

اعتماد مردم به گروه‌های مرجع همچون قطره‌های بارانی است که با پیوستن به هم رودی جاری را تشکیل می‌دهد و حفظ و حمایت این سرمایه اجتماعی نباید تحت هیچ شرایطی با مخاطره مواجه شود. از این منظر گروه‌های تأثیرگذار باید در اظهار نظر و سخن پیرامون انتخابات، چارچوب‌های منافع ملی و نیز الزامات اخلاقی را مد نظر داشته و هر سخن اختلاف افکنانه و نومیدکننده‌ای را بر زبان نرانند. واضح است که دولت تدبیر و امید که برخاسته از رأی آگاهانه مردم به پشتوانه اعتماد به حمایت‌کنندگان از دکتر روحانی است، پر شدن مجلس از یک حزب را نه به نفع خویش و نه به مصلحت جامعه می‌داند و باور دارد که تنوع و تکثر جامعه ایرانی در حال حاضر اقتضا می‌کند تا نمایندگان گرایش‌های مختلف در مجلس آینده درکنار هم و با همدلی و انسجام و در نظر گرفتن منافع ملی نسبت به حل مشکلات و یاری رساندن به دولت گام بردارند. از سوی دیگر ملاک و معیار واجدان صلاحیت نامزدی را فقط قانون می‌داند و معتقد است وقتی قانون اساسی ما چنان آزادانه نگاشته شده که اقلیت‌های دینی و مذهبی هم باید در مجلس شورای اسلامی نماینده داشته باشند، نباید دایره وفاداران انقلاب از سوی عده‌ای محدود شود و نیروهای مؤمن و انقلابی و دلسوز نظام از انتخابات حذف شوند. دولت یازدهم با مدارا، سازگاری، شفافیت و صداقت بر وعده گشایش سیاسی خود عمل کرده و تمام ظرفیت خود را برای برگزاری انتخاباتی آزاد و پرشور و سالم به کار گرفته و اکنون زمان ایفای نقش نخبگان و گروه‌های تأثیر‌گذار در فرآیند انتخابات است تا با اقدام بموقع خود گام دوم را به سمت انتخابات پرشور و آگاهانه با صلابت بردارند. لازمه تحقق مجلسی که در رأس امور باشد و نمایندگانی در تراز ملت بزرگ ایران بر کرسی‌های آن تکیه زنند و مجلسی که عصاره همه گرایش‌های داخل نظام باشد، ایفای نقش مسئولانه نخبگان در شناخت بهتر نامزدها و اعتماد مردم به فهرست‌های پیشنهادی آنان است.

روزنامه ایران – 26 دیماه 1394